[سوره النساء (4): آيات 131 تا 134]

وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ إِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ غَنِيًّا حَمِيداً (131) وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ وَكِيلاً (132) إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَ يَأْتِ بِآخَرِينَ وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ ذلِكَ قَدِيراً (133) مَنْ كانَ يُرِيدُ ثَوابَ الدُّنْيا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً بَصِيراً (134)

ترجمه‏

و براى خداست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است و ما وصيت كرديم آنهايى را كه پيش از شما داراى كتاب بودند و شما را كه از خدا بپرهيزيد و اگر كفر بورزيد، براى خداست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است و خداوند بى نياز و سزاوار حمد است. و براى خداست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است و خداوند در وكيل بودن و حافظ همه اشيا بودن، كافى است.

اگر بخواهيد شما را اى مردم، مى‏برد و قوم ديگرى مى‏آورد و خداوند بر اينكار تواناست. كسى كه ثواب دنيا را بخواهد، پس پيش خداوند ثواب دنيا و آخرت است و خداوند شنوا و بيناست.

بيان آيه 131- 132

مقصود

پس از آنكه خداوند خبر داد كه هر يك از زن و شوهر را بفضل خود پس از جدايى بى نياز مى‏گرداند، مطلبى را بيان مى‏كند كه مردم را راغب مى‏سازد كه خير و خوشى را از وى مسألت دارند، از اينرو مى‏فرمايد:

وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: براى خداست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است. در اينجا خبر از كمال قدرت و توسعه قلمرو حكومت خود مى‏دهد. يعنى كسى كه مالك آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، مى‏باشد، برايش دشوار نيست كه بعد از جدايى و تنهايى، اسباب بى نيازى و انس فراهم گرداند. سپس وصيت و تقوى را كه خير دنيا و آخرت در آن است، بيان داشته، مى‏فرمايد:

وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ: مقصود يهوديان و مسيحيان و جز آنهاست.

وَ إِيَّاكُمْ: و شما مسلمانان را در كتاب آسمانى، قرآن أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ: ما به آنهايى كه پيش از شما داراى كتاب بودند و به شما توصيه كرديم كه از معصيت خدا و مخالفت امر و نهى او اجتناب كنيد، تا گرفتار كيفر، نشويد.

وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: و اگر شما سفارش خداوند را منكر شويد و مخالفت كنيد، او راست هر چه در آسمانها و هر چه در زمين است و كفران و سر پيچى شما او را ضرر نمى‏زنند.

اشاره به اين است كه: امر امتها باطاعت و نهى ايشان از معصيت، به خاطر اينكه جمعيت بيشترى بدست آورد و كمكى از آنها بگيرد و بوسيله ايشان رفع نيازى كند، نيست، زيرا مالكيت و سلطنت آسمانها و زمين و همه چيزهايى كه در آنها هستند، از اوست. نه ضعيف است كه بخواهد تحصيل نيرو كند، نه محتاج است كه بخواهد رفع حاجت كند و نه عاجز است كه بخواهد، قدرتى بكف آورد. بنا بر اين امرها و نهى‏هاى او بخاطر نعمت و منت و رحمت او نسبت به ماست.

وَ كانَ اللَّهُ غَنِيًّا حَمِيداً: او هرگز بخلق احتياجى نداشته، بلكه خلق همگى محتاج او هستند. او نسبت به شما كارهايى نيكو كرده و نزد شما نعمتهايى نيكو بوديعت گذارده است كه سزاوار حمد و ستايش است. شما كارى كنيد كه نعمتهاى خداوند دوام پيدا كند و از شما قطع نشود. يعنى از معصيتش بپرهيزيد و بسوى طاعتش بشتابيد. سپس فرمود:

وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ وَكِيلًا: او حافظ همه چيز است و هيچ چيز از علم او پوشيده نيست و از حفظ و تدبير هيچ چيز خسته نمى‏شود و با وسعت قلمرو حكومتش به كسى نياز ندارد.

چرا «لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» سه بار تكرار شد؟

برخى گفته‏اند: به منظور تاكيد و ياد آورى است. برخى هم گفته‏اند: بخاطر اين است كه سه مطلب را آشكار سازد:

1- بيان اينكه اطاعت خدا در آنچه دستور مى‏دهد، واجب است، زيرا حكومت آسمانها و زمين از اوست.

2- بيان اينكه خداوند از مردم بى نياز است و مردم باو حاجت دارند و سزاوار حمد است زيرا حكومت آسمانها و زمين از اوست.

3- بيان اينكه حفظ و تدبير مردم از اوست، زيرا حكومت آسمانها و زمين از اوست.

بيان آيه 133- 134

مقصود

در آيات پيش بيان فرمود كه او را بخلق نيازى نيست، زيرا بر آسمانها و زمين حكومت مى‏كند. اكنون بيان مى‏كند كه او نسبت به خلق خويش كمال قدرت را دارد و مى‏تواند مخلوقات خود را هلاك كند يا نجات بخشد و پس از نابود كردن، در جاى آنها افرادى ديگر قرار دهد. از اينرو مى‏فرمايد:

إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ: اى مردم، اگر خدا بخواهد، شما را هلاك و نابود مى‏سازد. برخى گفته‏اند: اين جمله محذوفى دارد. يعنى اگر بخواهد شما را نابود كند، نابودتان مى‏كند.

وَ يَأْتِ بِآخَرِينَ: و مردى ديگر جز شما را مى‏آورد كه پيامبرش را يارى و پشتيبانى كنند.

در روايات است كه چون اين آيه نازل شد، پيامبر گرامى اسلام دست خود را بر پشت سلمان زد و گفت: «آنان كسان اين، هستند» يعنى ايرانيان عجم.

وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ ذلِكَ قَدِيراً: خداوند همواره بر اين كار قادر بوده و هست و مى‏تواند قومى را بقومى تبديل كند و مردمى را فانى كند و دوباره باز گرداند. سپس در باره عظمت ملك و قدرت خود و اينكه پاداش دو جهان در كف اوست، مى‏فرمايد:

مَنْ كانَ يُرِيدُ ثَوابَ الدُّنْيا: آنان كه غنيمت و منافع دنيا را مى‏خواهند ...

در اينجا از حال كسانى خبر مى‏دهد كه نسبت به جناب محمد ص اظهار ايمان كردند ولى دو روى و نفاق مى‏كردند و مقصودشان اين بود كه از مال دنيا بهره‏اى برگيرند.

فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ: خداوند مالك دنيا و آخرت و پاداش آنهاست.

بنا بر اين مردمى كه جهاد مى‏كنند، پاداش دنيا و آخرت را مى‏جويند. اين معنى از ابو على جبايى است.

برخى گفته‏اند: اين آيه تهديدى است براى منافقان، چه ثواب آنها همان غنايمى است كه در اين دنيا در جنگها بدست مى‏آورند و امنيت مالى و جانى و خانوادگى كه در پناه اسلام، نصيب ايشان مى‏شود. ولى در آخرت، ثواب آنها آتش جهنم خواهد بود.

وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً بَصِيراً: او را همواره صفتى است كه بخاطر آن شنيدنيها را مى‏شنود و ديدنيها را مى‏بيند و اين صفت، همان صفت حيات و بى آفت بودن اوست. برخى گفته‏اند: ذكر اين جمله بخاطر اين است كه بيان كند كه او سخن منافقان را در وقت خلوت، مى‏شنود و از اسرار آنها و نفاق آنها با خبر است.

[سوره النساء (4): آيات 135 تا 136]

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى‏ أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيراً فَاللَّهُ أَوْلى‏ بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى‏ أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً (135) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعِيداً (136)

ترجمه‏

اى مردمى كه ايمان آورده‏ايد، همواره بعدالت قيام كنيد و براى خدا، شهادت بدهيد، اگر چه به زيان خودتان يا پدر و مادر و خويشاوندانتان باشد. اگر كسانى كه در باره ايشان شهادت مى‏دهيد، ثروتمند يا مستند باشند، خداوند به حال ايشان ناظرتر و اولى است تا شما، بنا بر اين بخاطر عدالت و اهميت آن، پيروى هوى و هوس مكنيد و اگر مسامحه يا اعراض كنيد، خداوند بكردار شما آگاه است.

اى مردمى كه ايمان آورده‏ايد، بخدا و پيامبرش و كتابى كه بر او نازل كرده است و كتابى كه پيش از او نازل شده، ايمان بياوريد. و كسى كه به خدا و فرشتگان و كتابها و رسولانش و روز قيامت، كفر بورزد، بگمراهى دورى كشانده شده است.

بيان آيه 135

قرائت‏

ابن عامر و حمزه «ان تلو» بضم لام و يك واو ساكن و ديگران «تلووا» به سكون لام و دو واو- كه اولى مضموم و دومى ساكن است- قرائت كرده‏اند.

قرائت اول، به خاطر اين است كه فعل از «ولايت» بمعناى توجه و مخالف اعراض باشد. پس معناى آيه اين است: اگر روى آوريد يا اعراض كنيد، خداوند به اعمال شما گواه است و نيكو كار را پاداش و بد كار را كيفر مى‏دهد.

وجه قرائت دوم اين است كه كلمه از «لىّ» بمعناى اعراض باشد. بنا بر اين مثل اينكه: گفته است «و ان تعرضوا او تعرضوا» و تكرار لازم مى‏آيد لكن اين موضوع، در قرآن كريم و ادبيات عرب. نظايرى دارد. مثل: «لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ» (سوره المنافقين 5 يعنى سرهاى خود بپيچند و آنها را ببينى كه اعراض كنند) و مثل: «فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ» (سوره حجر 30 يعنى فرشتگان همگى و دسته جمعى سجده كردند) و مثل: «و هنداتى من دونها النأى و البعد» در اينجا كلمه‏هاى «ناى» و «بعد» داراى يك معنى هستند و مثل: «الفى قولها كذباً و ميناً» كه در اينجا «كذب» و «معين» داراى يك معنى هستند. برخى گفته‏اند: ممكن است اصل «تلوا» هم «تلووا» باشد و عين الفعل تبديل به همزه و حذف شده باشد.

لغت‏

قسط و اقساط: عدل قوّام: صيغه مبالغه از «قيام»، يعنى كسى كه به قيام عادت دارد.

لىّ: دفع. در حديث است كه:

«لىّ الواجد ظلم»

يعنى مسامحه شخصى غنى در پرداخت حقوق، ستمكارى است.

اعراب‏

شهداء: حال از ضمير «قوّامين» كه همان «الَّذِينَ آمَنُوا» است و ممكن است خبر «كونوا» باشد و دو خبر داشته باشد و ممكن است صفت «قوامين» باشد.

إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيراً فَاللَّهُ أَوْلى‏ بِهِما: تثنيه ضمير بملاحظه اين است كه خداوند به بى نيازى غنى و فقر فقير، اولى است، زيرا هر دو از جانب اوست. برخى گفته‏اند:

تثنيه ضمير بملاحظه اين است كه «او» بمعناى «واو» است. برخى گفته‏اند:

تثنيه ضمير بخاطر اين است كه: غنى معين يا فقير معين قصد نشده بنا بر اين از لحاظ مجهول بودن، جايز است كه ضمير مفرد بآنها بر گردد و جايز است كه ضمير جمع برگردد و نقل شده است كه در قرائت ابى «فاللَّه اولى بهم» آمده است.

أَنْ تَعْدِلُوا: ممكن است منصوب و مفعول له باشد و ممكن است مجرور و بمعناى «لتعدلوا» باشد.

مقصود

چون قبلا فرموده بود كه ثواب دنيا و آخرت، پيش خداوند است، در اين آيه مردم را امر به عدالت و طرفدارى از حق و ترك ستم كرد و فرموده:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ: اى مردمى كه ايمان آورده‏ايد همواره به عدالت قيام كنيد. يعنى بايد عادت شما اين باشد كه در گفتار و كردار، بعدالت قيام كنيد.

شُهَداءَ لِلَّهِ: شهداء جمع شهيد است. خداوند بندگان خود را امر مى‏كند كه بر گفتار حق و شهادت براستى، ثابت قدم و پايدار باشند تا بسوى او تقرب پيدا كنند و خشنودى او را بدست آورند.

از ابن عباس است كه: يعنى در شهادت‏هاى خود جانبدار حق باشيد، خواه بضرر كسى باشد، خواه به نفع كسى و خواه اين كسان به شما دور باشند و يا نزديك.

وَ لَوْ عَلى‏ أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ: اگر چه شهادت شما بضرر خودتان يا پدر و مادر يا خويشاوندان نزديك‏تان باشد. مع الوصف، بايد بعدالت قيام كنيد و بدرستى و حق شهادت دهيد و بخاطر ثروت ثروتمندى يا تهيدستى فقيرى از آن انحراف مجوييد، زيرا خداوند متعال در اقامه شهادت ميان آنها مساوات بر قرار كرده و هيچيك را بر ديگرى ترجيح نداده است.

دلالت آيه‏

اين آيه دلالت مى‏كند كه شهادت پدر براى فرزند و شهادت فرزند براى پدر، خواه به سود باشد خواه بزيان، جايز است، همچنين شهادت اقرباى ديگر نسبت به يكديگر مانعى ندارد.

عقيده ابن عباس هم همين است، زيرا مى‏گويد: خداوند مؤمنان را امر كرده است كه حق بگويند، اگر چه بزيان خودشان يا پدران و مادرانشان يا فرزندانشان باشد و از ثروتمندى بخاطر ثروتش و از مستمندى بخاطر درماندگيش جانبدارى نكنند ابن شهاب زهرى گويد: مسلمانان پيشين، بر اين سيره بودند تا اينكه دوره‏هاى بعد فرا رسيدند و از مردم امورى ظاهر گرديد كه زمامداران را به اتهام آنها وا داشت و شهادت اشخاص مورد اتهام، ترك شد.

اما شهادت انسان بزيان خودش، منظور اقرار براى خصم است. پس اقرار براى خصم.

شهادت بزيان خويش مى‏باشد و مورد قبول است لكن شهادت بسود خويش قبول نمى‏شود.

إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيراً: اگر اشخاصى كه به سود آنها يا بزيان آنها شهادت داده مى‏شود، ثروتمند يا تهيدست باشند، نبايد در راه سخن حق و شهادت براستى مانعيت ايجاد شود.

فايده اين سخن اين است كه: شاهد گاهى بخاطر ثروت كسى كه شهادت بزيان او است و گاهى بخاطر مستمندى كسى كه شهادت به زيان اوست، از راه ترس يا دلسوزى و محبت، از اداى شهادت خود دارى مى‏كند و از اين راه بفقير ترحم يا به حشمت ثروتمند احترام مى‏كند، از اينرو خداوند متعال فرمود: «فَاللَّهُ أَوْلى‏ بِهِما» يعنى خداوند به حال غنى و فقير، ناظرتر و اولى است. بنا بر اين از اداى شهادت بزيان فقير، بخاطر ترحم و دلسوزى و از دادن شهادت به نفع ثروتمند، به خاطر اينكه از مال مورد شهادت بى نياز است خود دارى نكنيد، زيرا خداوند متعال شما را به اين كار امر كرده است و مى‏دانيد كه غنى بى نياز و فقير مستمند است. شما وظيفه داريد كه اوامر خدا را رعايت كنيد كه او بمصالح بندگان از شما داناتر است.

فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى‏: در اداى شهادت، از هواى نفس پيروى مكنيد و بزيان كسانى كه ميان شما نگرانى و عداوت است، شهادت مدهيد يا از اداى شهادت بسود ايشان بخاطر غرضى از اغراض، خوددارى مكنيد و بخاطر تمايل قلبى كه بحكم دوستى يا خويشاوندى به كسى داريد، بسود او گواهى مدهيد.

أَنْ تَعْدِلُوا: بخاطر اينكه در شهادت، براه عدالت گام نهيد.

فراء گويد: اين جمله، نظير اين است كه گفته شود: «از هوى نفس پيروى مكن تا خدا خشنود باشد». برخى هم «أَنْ تَعْدِلُوا» را از عدول و انحراف دانسته‏اند بنا بر اين معناى جمله اين است كه: «از هواى نفس بخاطر انحراف از حق يا در راه عدول از حق، پيروى منماييد» وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا: و اگر از اداى شهادت، مسامحه و خوددارى كنيد ... اين معنى از ابن عباس و مجاهد است.

ابن عباس و سدى گويند: خطاب، متوجه حكام و زمامداران است. يعنى اگر شما حاكمان از قضاوت بسود يكى از دو طرف دعوى خوددارى كنيد و از يكى متوجه ديگرى شويد ...

ابن زيد و ضحاك گويند: يعنى اگر شهادت را تبديل كنيد و آن را كتمان نماييد ..

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً: خداوند به اقامه شهادت و تحريف آن و اعراض از آن آگاه است.

دلالت آيه‏

اين آيه، دلالت دارد بر وجوب امر به معروف و نهى از منكر و پيمودن راه عدالت، نسبت بخود و ديگران از ابن عباس در معناى «إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا» نقل شده است كه دو نفر در برابر قاضى مى‏نشينند، قاضى از يكى از آنها اعراض و به ديگرى توجه مى‏كند.

بيان آيه 136

قرائت‏

ابن كثير و ابن عامر و ابو عمرو «نزل و انزل» بصيغه مجهول از باب تفعيل و افعال و ديگران «نزل و انزل» به صيغه معلوم از همان دو باب قرائت كرده‏اند.

قرائت مجهول بدليل اين آيه است: «لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ» (سوره نحل 44) و نيز بدليل اين آيه: «يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ» (سوره الانعام 114) و قرائت معلوم بدليل آيه: «نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ» (سوره حجر 9) و «أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ» (سوره نحل 44).

مقصود

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ: در باره اين جمله سه قول است:

1- اى كسانى كه بوسيله اقرار بخدا و رسول، ايمان ظاهرى آورده‏ايد، در باطن نيز ايمان بياوريد تا ظاهر و باطن شما با هم موافق باشند. اين معنى صحيح و مورد اعتماد است. خطاب متوجه منافقانى است كه بر خلاف عقيده باطنى خود سخن مى‏گفتند- وَ الْكِتابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ: اى مردمى كه بظاهر ايمان آورده‏ايد باطناً نيز بخدا و رسول و قرآن و كتابهاى آسمانى پيشين ايمان بياوريد.

2- خطاب، در حقيقت متوجه مؤمنان است و مقصود كسانى است كه ظاهراً و باطناً ايمان آورده‏اند و منظور اين است كه: در آينده نيز بر اين ايمان استوار بمانيد و از آن جدا مشويد. اين قول از حسن و مختار جبايى است. وى گويد: ايمان- كه به معناى تصديق است- باقى نمى‏ماند، بلكه دوام آن به اين است كه انسان در همه حال، آن را تجديد كند.

3- خطاب، به اهل كتاب است. آنها امر شده‏اند كه به پيامبر اسلام و قرآن ايمان آوردند، همانطورى بكتاب‏هاى آسمانى پيشين ايمان آورده‏اند. منظور از كتابهاى آسمانى پيشين، توارت و انجيل است كه با ايشان بود. اينكه به آنها دستور مى‏دهد كه آن كتابها را تصديق كنند، اگر چه بآنها تصديق داشتند، بخاطر يكى از دو جهت است:

1- در تورات و انجيل صفات پيامبر گرامى اسلام ذكر و سفارش شده است كه او را تصديق نمايند پس اگر كسى تصديق پيامبر اسلام و قرآن نكند. تصديق تورات و انجيل نيز نكرده است زيرا تكذيب قرآن، تكذيب تورات و انجيل است.

2- خداوند متعال، ايشان را مامور كرده است كه به محمد و قرآن و انجيل اقرار كنند و لازمه چنين اقرارى، اقرار به نبوت و رسالت حضرت عيسى (ع) است. مؤيد آن روايتى است كه از ابن عباس نقل شده كه: اين آيه در باره مؤمنان اهل كتاب: عبد اللَّه بن سلام و اسد بن كعب و اسيد بن كعب و ثعلبة بن قيس و خواهر زاده عبد اللَّه بن سلام و يامين بن يامين كه از بزرگان اهل كتاب هستند، نازل شده است. اينان به پيامبر اسلام عرض كردند: ما به تو و كتاب تو و موسى و تورات و عزيز ايمان مى‏آوريم و به كتابها و پيامبران ديگر كفر مى‏ورزيم، از اينرو به آنان گفته شد: ايمان بياوريد به خدا و ...

و آنها بر طبق امر خدا ايمان آوردند.

وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ: كسى كه منكر خدا شود يا او را شبيه خلق شناسد يا امر و نهيش را اطاعت نكند و ملائكه را منكر شود يا مثل آنان كه آنها را دختران خدا خواندند، در مقامى پست قرار دهد و منكر كتب آسمانى و پيامبران خدا و روز قيامت شود.

فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِيداً: از حق دور شده و از راه راست فاصله گرفته است.

حسن گويد: گمراهى بعيد آن است كه قابل ائتلاف نباشد و مقصود اين است كه:

آنكه بمحمد كفر بورزد و نبوتش را منكر شود، گويى همه دين را منكر شده است زيرا ايمان هيچكس صحيح نيست، مگر بوسيله ايمان به پيامبر گرامى اسلام و قرآن در حقيقت اين آيه تهديدى است براى اهل كتاب و اعلامى است به آنها در خصوص اينكه اقرار آنها به يكتايى خدا و فرشتگان و كتب آسمانى و پيامبران، بدون اقرار برسالت حضرت محمد ص، نتيجه‏اى براى آنها ندارد و وجود و عدم آن يكسان است.

نظم آيه‏

وجه اتصال اين آيه به سابق اين است كه خداوند متعال در آيات پيش اسلام را معرفى و در اين آيه مردم را بسوى ايمان و شرايط آن دعوت كرد.

برخى گفته‏اند: اين آيه متصل است به «كونوا قوامين بالقسط» و معناى قيام به عدالت، همين ايمانى است كه در اين آيه، بسوى آن فرا خوانده است.

[سوره النساء (4): آيات 137 تا 139]

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلاً (137) بَشِّرِ الْمُنافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً (138) الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَ يَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً (139)

«1»

ترجمه‏

آنان كه ايمان آوردند، آن گاه كافر شدند، سپس ايمان آوردند و پس از آن كافر شدند و بر كفر خود افزودند، خدا آنها را نيامرزد و راه بهشت بآنها نشان ندهد.

منافقان را آگاه كن كه بر ايشان عذابى دردناك است. آنان كه كافران را- نه مؤمنان دوست گرفتند، آيا از نزد ايشان عزتى مى‏جويند؟! كه عزت بكلى براى خداوند متعال است.

بيان آيات 137- 138- 139

لغت‏

بشارت: خبر مسرور كننده‏اى كه اثر آن در چهره انسان ظاهر گردد. سپس اين كلمه در اخبار حزن آور نيز استعمال شده و بطورى كه خبرهاى وحشتناك در مورد عذاب و كيفر، بجاى باشرت و اخبار شادى بخش قرار مى‏گيرد. عرب مى‏گويد: تحيتك الضرب و عتابك السيف» يعنى احترام تو زدن و سرزنش تو شمشير است. شاعر گويد:

و خيل قد دلفت لهم بخيل             تحية بينهم ضرب و جيع‏

يعنى: در مقابل آن لشكر، لشكرى فرستادم كه تحيت و احترامى كه ميان ايشان رد و بدل مى‏شود، چيزى غير از ضربتهاى دردناك نيست.

عزت: اصل معناى آن دشوارى است، از اينرو بزمين سخت «عزاز» گفته مى‏شود و «عزّ على ان يكون كذا» يعنى دشوار است بر من كه ... و «عز الشي‏ء» يعنى بدست آوردن آن دشوار است «1» و «اعتزاز» يعنى پشت گرمى به كسى و «عزيز» يعنى نيرومند ارجمندى كه خوارى دامنگيرش نمى‏شود.

مقصود

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا: گفته‏اند در باره معناى اين عبارت، اقوالى است:

1- مقصود كسانى است كه به موسى ايمان آوردند. آن گاه بوسيله پرستش گوساله و جز آن، كفر ورزيدند ثُمَّ آمَنُوا: يعنى مسيحيانى كه به عيسى ايمان آوردند

ثُمَّ كَفَرُوا: آن گاه به عيسى كافر شدند ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً: سپس بر كفر خويش نسبت به حضرت محمد ص افزودند. اين قول از قتاده است.

2- مقصود كسانى است كه به موسى ايمان آوردند، آن گاه پس از موسى كافر شدند، سپس بعزيز ايمان آوردند، سپس به عيسى كافر شدند و پس از آن بر كفر خود نسبت به پيامبر گرامى اسلام، افزودند. اين قول از زجاج و فراء است.

3- مقصود، طايفه‏اى از اهل كتاب است كه مى‏خواستند گروهى از اصحاب پيامبر گرامى اسلام را دچار شك و حيرت سازند. از اينرو پيش آنان اظهار ايمان مى‏كردند، سپس مى‏گفتند: براى ما شبهه تازه‏اى پيدا شده است و كافر مى‏شدند و از راه پايدارى و ثبات بر كفر تا هنگام مرگ بر كفر خود مى‏افزودند. اين قول از حسن است. و مؤيد اين معنى است آيه: «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» (سوره آل عمران 72 يعنى طايفه‏اى از اهل كتاب گفتند در اول روز به قرآن ايمان آوريد و در آخر روز كفر بورزيد، شايد مسلمانان تغيير عقيده دهند) 4- مجاهد و ابن زيد گويند: مراد منافقانى است كه: ايمان مى‏آوردند، سپس مرتد مى‏شدند آن گاه ايمان مى‏آوردند و سر انجام كافر مى‏شدند و بر كفر خود جان مى‏سپردند.

ابن عباس گويد: هر منافقى كه معاصر پيامبر گرامى اسلام، بوده، داخل در اين آيه است.

لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ: اينان را خداوند با اظهار ايمان نمى‏آمرزد، زيرا اگر باطن آنان مانند ظاهرشان بود، پس از ايمان كافر نمى‏شدند.

وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلًا: و آنها را براه بهشت، هدايت نمى‏كند، چنان كه بعداً فرموده است: «وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ» (همين سوره 169) يعنى آنها را براهى جزء راه جهنم، هدايت نخواهد كرد. ممكن است مقصود اين باشد كه خداوند آنها را خوار مى‏سازد و لطف خود را بخاطر همان كفر پيشين، شامل حالشان نمى‏سازد. سپس فرمود:

بَشِّرِ الْمُنافِقِينَ: اى محمد ص آنها را خبر ده بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً: كه براى ايشان در آخرت، عذابى دردناك است، اگر بر كفر و نفاق خود بميرند.

دلالت آيه‏

اين آيه دليل است بر اينكه: آيه سابق در شان منافقان نازل شده است، بنا بر اين قول چهارم، از اقوال ديگر صحيح‏تر هست، سپس اين منافقان را وصف كرده، مى‏فرمايد:

الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ: كسانى كه مشركين عرب و بقولى يهود را يار و مددكار و دوست، مى‏گيرند ...

مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ: آنهايى كه غير از مؤمنين هستند أَ يَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ: آيا با دوست گرفتن ايشان و اعراض از اهل ايمان، از آنها نيرو و حمايتى مى‏طلبند؟! فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً: اگر از روى اخلاص بخداوند ايمان مى‏آوردند و عزت را از او و دين و پيامبر و مؤمنان، مى‏جستند براى ايشان بهتر بود از اينكه عزت را از مردم مشرك، بخواهند، زيرا هر گونه عزتى از خداوند متعال است و او از جانب خود هر كه را بخواهد عزيز و هر كه را بخواهد ذليل مى‏سازد.

[سوره النساء (4): آيات 140 تا 141]

وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِينَ وَ الْكافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً (140) الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَ إِنْ كانَ لِلْكافِرِينَ نَصِيبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَ نَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً (141)

ترجمه‏

خداوند در قرآن بر شما نازل كرده است كه چون بشنويد كه آيات خدا را مورد انكار و استهزا قرار مى‏دهند، با ايشان منشينيد، تا در سخنى ديگر سر گرم شوند، زيرا شما در اين هنگام مانند ايشان هستيد. خداوند منافقان و كافران را در جهنم گرد مى‏آورد.

آنان كه براى شما انتظار مى‏كشند، پس اگر از جانب خدا فتحى نصيب شما شد، گويند: آيا ما با شما نبوديم؟ و اگر براى كافران نصيبى باشد. گويند: آيا بر شما مستولى نشديم و شما را از مؤمنان حفظ نكرديم؟ خداوند در روز قيامت، ميان شما حكم مى‏كند و براى كافران، بر مردم مؤمن راهى و تسلطى قرار نداده است.

بيان آيه 140

قرائت‏

عاصم و يعقوب «نزّل» به صيغة معلوم و ديگران «نزل» به صيغه مجهول قرائت كرده‏اند و وجه آنها گذشت.

اعراب‏

أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ: هر گاه «نزَّل» به صيغه معلوم خوانده شود «ان» در محل نصب و الا در محل رفع خواهد بود و «ان» مخوف از «انّ» است.

شان نزول‏

ابن عباس گويد: منافقان نزد علماى يهود مى‏نشستند و قرآن را به تمسخر مى‏گرفتند، از اينرو خداوند از اين كار نهى فرمود.

مقصود

پيش از اين، در پيرامون مردم منافق و دوستى آنان با كفار، سخن گفت.

اكنون، آنان را از همنشينى و آميزش آنان نهى كرده، مى‏فرمايد:

وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ: و در قرآن بر شما نازل كرده است.

أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ: كه چون بشنويد كه مشركين و منافقين به قرآن كفر مى‏ورزند و آن را مورد استهزا قرار مى‏دهند، با ايشان منشينيد.

حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ: تا به سخنى ديگر، غير از استهزاى دين بپردازند برخى گفته‏اند: يعنى تا به ايمان برگردند و دست از كفر و استهزاء بر دارند.

آنچه در قرآن در اينباره نازل شده، در سوره انعام است: وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ» (آيه 68 و هنگامى كه مى‏بينى كسانى كه در آيات ما خوض مى‏كنند و بياد مسخره و استهزاء مى‏گيرند، از آنها اعراض كن تا به سخنى ديگر بپردازند).

دلالت آيه‏

اين آيه دلالت دارد بر اينكه: همنشينى با كفار، هنگامى كه بآيات خدا كفر بورزند و دين را مورد مسخره قرار دهند، حرام است و هنگامى كه كارى بدين نداشته، به مطالب و امور ديگرى بپردازند، مباح است. لكن از حسن روايت شده است كه اين اباحه، بوسيله آيه شريفه: «فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى‏ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ» (سوره انعام 68 يعنى پس از ياد آورى با مردم ستمكار، منشين) نسخ شده است.

إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ: هر گاه با ايشان مجالست كنيد، در حالى كه كارشان استهزاى آيات الهى است، شما نيز مثل ايشان هستيد، زيرا بر اينكه قدرت بر انكار و مخالفت داريد، با ايشان مخالفت نمى‏كنيد و از رفتار آنان كراهتى نشان نمى‏دهيد و چون بر كفر ايشان راضى هستيد، كافريد، زيرا رضايت بر كفر، خود كفر است.

دلالت ديگر آيه‏

همچنين آيه دلالت دارد بر اينكه: با بدون قدرت، مخالفت با منكران، لازم است و اگر كسى با داشتن قدرت، اين وظيفه را ترك كند، خطا كار و گنهكار است.

و نيز آيه دلالت دارد بر اينكه: مجالست با مردم فاسق و بدعت گذار، از هر كيشى كه باشند، حرام است. گروهى از اهل تفسير، اين مطلب را بيان داشته‏اند و عبد اللَّه بن مسعود و ابراهيم و ابروابل نيز بر همين عقيده‏اند ابراهيم گويد: از همين جهت است كه: هر گاه انسان در مجلسى سخن گويد و اهل مجلس او را تكذيب كرده، مورد استهزا قرار دهند خداوند بر ايشان غضب مى‏كند. عمر بن عبد العزيز نيز چنين گفته است و در روايت است كه وى مردى را كه روزه دار بود و با مردى باده گسار، مجالست كرده بود، تازيانه زد. عياشى از امام هشتم (ع) در تفسير اين آيه روايت كرده است كه «هر گاه بشنويد كه حق مورد انكار و تكذيب قرار مى‏گيرد و اهل مجلس به اين كار سر گرم هستند، از آن مجلس برخيزيد، از ابن عباس روايت شده است كه: خداوند، در اين آيه، به اتفاق و هماهنگى امر و از جدايى و مخالفت نهى فرموده است. طبرى و بلخى و جماعتى از مفسران نيز چنين گفته‏اند. جبايى گويد: اگر انسان در مجلس آنها نباشد و در جايى باشد كه صداى آنها را بشنود، مانعى ندارد. حرام اين است كه با آنها منشيند و گفتار آنها را مورد انكار قرار ندهد. و نيز گويد: آيه دلالت دارد بر بطلان قول كسانى كه نفى عرض مى‏كنند و مى‏گويند: غير از جسم، چيزى وجود ندارد! زيرا مى‏گويد:

تا در حديثى ديگر خوض كنند و اثبات مى‏كند كه غير از آنچه آنها مى‏گويند و معتقدند، چيزى ديگر هم وجود دارد، كه همان عرض است.

إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِينَ وَ الْكافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً: خداوند در روز قيامت. اهل كفر و نفاق را در آتش جهنم گرد مى‏آورد و آنها را مورد عقاب قرار مى‏دهد، چنان كه در دنيا بر دشمنى مومنان اتفاق كردند و براى مخالفت با ايشان، پشتيبان يكديگر بودند.

بيان آيه 141

لغت‏

تربّص: انتظار استحواذ: غلبه، استيلا. اين فعل بر خلاف قاعده است و اعلال نشده چنان كه در باب افعال آن مى‏گويند «احواد» برخى هم طبق قاعده اعلال كرده‏اند.

مقصود

هم اكنون خداوند بزرگ به توصيف منافقان و كافران، پرداخته مى‏فرمايد:

الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ: آنان كه براى شما انتظار مى‏كشند .. زيرا مى‏گفتند، بزودى محمد ص و يارانش نابود مى‏شوند و ما از دست آنها آسوده مى‏شويم و مردم ما و دين ما غالب مى‏شوند.

فَإِنْ كانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ: پس اگر از جانب خداوند متعال، فتح و پيروزى بر دشمنان، نصيب شما شود ...

قالُوا أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ: گويند: مگر در جنگ با دشمنان پشتيبان شما و همراه شما نبوديم؟! بنا بر اين سهم ما را از غنيمت، بدهيد زيرا ما نيز در جنگ حاضر بوده‏ايم.

وَ إِنْ كانَ لِلْكافِرِينَ نَصِيبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ: و اگر براى كافران بهره‏اى باشد و بر مؤمنان غالب گردند، منافقان به آنها گويند: آيا ما از راه دوستى شما را برايتان دلگرم نكرديم و اسباب غلبه شما را فراهم نساختيم؟ اين معنى از سدى است.

وَ نَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ: و آيا شما را از اينكه در صف مؤمنان داخل شويد، منع نكرديم؟

حسن و ابن جريج گويند: يعنى آيا به شما نگفتيم كه ما با شما هستيم و شما را از خودمان ندانستيم و از اسرار محمد ص و اصحابش آگاه نكرديم و اخبار آنها را براى شما ننوشتيم و سر انجام آيا ما نبوديم كه اسباب فتح و پيروزى شما را فراهم ساختيم؟

بنا بر اين اكنون كه بمقصود رسيده‏ايد، حقى كه بر شما داريم فراموش مكنيد. آرى در برابر صولت مومنان، ما از شما دفاع كرديم و بخاطر شما آنها را سركوبى داديم و هم چنان به جاسوسى‏هاى خود ادامه داديم تا آنها را از شما منصرف گردانيديم و شما پيروز شديد.

فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ: در اينجا خداوند سبحان از خودش خبر مى‏دهد به اينكه: روز قيامت ميان مردم حكم مى‏كند و ميان آنها بحق فيصله مى‏دهد.

وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا: گفته‏اند: در باره اين جمله، اقوالى است:

1- ابن عباس گويد: يعنى خداوند، يهود را بر مؤمنان پيروزى و غلبه نداده است.

2- سدى و زجاج و بلخى گويند: يعنى خداوند، براى مردم كافر بر مؤمنان، غلبه منطقى و استدلالى قرار نداده است. اگر چه ممكن است اهل كفر، از نظر قدرت و نيرو، بر اهل ايمان غالب آيند، لكن از لحاظ دليل و منطق، در برابر اهل ايمان پايشان چوبين است.

جبايى گويد: اگر آيه را حمل كنيم بر اينكه مقصود، غلبه است، مانعى ندارد، زيرا در صورتى اين مانع، مى‏تواند ارزشى داشته باشد كه غلبه كافران را خداوند، خواسته و قرار داده باشد. در حالى كه چنين نيست، زيرا خداوند كار زشت نمى‏كند. بالعكس غلبه مؤمنان بر اهل كفر، ممكن است از جانب خداوند باشد، زيرا مانعى نيست كه نسبت آن بخداوند داده شود.

برخى گفته‏اند: يعنى خداوند براى كافران در آخرت، غلبه قرار نداده است، زيرا بدنبال جمله: «فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ قرار گرفته است. بدين ترتيب منظور خداوند اين است كه اگر اهل كفر را بر اهل ايمان از راه قتل و غارت و اسير- كردن، غلبه‏اى باشد، لكن در روز قيامت، هيچگونه غلبه‏اى بر ايشان ندارند.

__________________________________________________

(1) از همين معنى است كه اين جمله در دعاى ندبه. «عزيز على ان ارى الخلق و لا ترى» يعنى دشوار و سنگين است بر من كه خلق ببينم و تو ديده نشوى (خطاب به حضرت ولى عصر عجل اللَّه تعالى فرجه)

نوشتن دیدگاه

JComments