[سوره النساء (4): آيات 72 تا 74]
وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً (72) وَ لَئِنْ أَصابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً (73) فَلْيُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ يُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً (74)
ترجمه
از شما كسى است كه از جنگ تخلف مىكند، پس اگر مصيبتى بشما رسيد، مىگويد: خداوند بمن لطف كرد كه با ايشان در ميدان جنگ حاضر نبودم و اگر از جانب خداوند فضلى شامل حال شما شد، مىگويد- مثل اينكه ميان شما و او دوستى نبوده- اى كاش با ايشان بودم و با گرفتى غنيمت. رستگارى بزرگى نصيبم مىشد.
بنا بر اين آنان كه زندگانى دنيا را به آخرت مىفروشند، در راه خدا بايد جهاد كنند و كسى كه در راه خدا جهاد كند و كشته شود يا غالب گردد، بزودى اجرى بزرگ به او مىدهيم.
بيان آيه 72- 73
قرائت
كوفيان- بجز حفص- و نافع و ابو عمرو و ابن عامر در غير روايت هشام «كان لم تكن» به تاء قرائت كردهاند در قراء شواذ به ياء روايت شده است از حسن «ليقولن» بضم لام و از يزيد نحوى و حسن «فافوز» به رفع نقل شده است.
«كان لم تكن» را كسى كه به ياء خوانده، بعلت اين است تأنيث غير حقيقى است و بواسطه فاصله ميان فعل و فاعل مذكر آوردن آن نيكوست مثل:
«وَ أَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ» (سوره هود 67) و مثل:
«قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ» بنا بر اين در اينگونه موارد، در قرآن كريم، هم فعل بصورت مذكر و هم بصورت مؤنث آمده است.
قرائت «ليقولن» به ضم لام بخاطر بازگشتن ضمير آن به معناى «مَن»- كه در حقيقت جمع است- مىباشد مثل: «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ» (سوره يونس 42).
رفع «فافوز» بنا بر تمنى فوز و رستگارى است مثل اينكه گفته شده است:
«يا ليتنى افوز» و اگر جواب باشد. منصوب مىشود.
لغت
ليبطئن: هر آينه دنبال مىماند، اين فعل از «تبطئه» بمعناى آخر ماندن از كار است و نظير آن «ابطاء» بمعناى طول دادن مدت عمل و ضد آن «اسراع» است به معناى كم كردن مدت عمل. بطيئى: كسى كه در راه رفتن كندى كند.
اعراب
لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ: لام اول لام ابتداست بعد از «ان» قرار گرفته و لام دوم، لام قسم است. بدليل اينكه بر سر فعلى درآمده كه بوسيله نون تاكيد شده است. كلمه «من» موصوله و مراد كسى است كه سوگند ياد مىكند يعنى: و ان منكم لمن حلف باللَّه ليبطئن صله «من» ممكن است فعل قسم واقع شود زيرا فعل قسم خبر است ولى ممكن نيست امر و نهى باشد:
كان: مخفف «كَانَّ» يعنى «كانه» و ضمير حذف شده است. جمله:
«كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ» ميان فعل «ليقولن» و مفعول آن «يا لَيْتَنِي كُنْتُ ...» فاصله شده است. چنان كه جمله: «قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ ...»
مفعول «قال» است.
فافوز: در جواب تمنى منصوب شده و اصل آن «فان افوز» است. بنا بر اين بوسيله فاء در حقيقت اسمى بر اسمى عطف شده است يعنى: «يا ليتنى كان لى حضور معهم ففوز» و اگر عطف بر ظاهر باشد معناى آن «يا ليتنى كنت معهم ففزت» خواهد بود.
شان نزول
برخى گفتهاند: اين آيهها در باره مؤمنان نازل شده است زيرا خداوند ايشان را مخاطب ساخته است و ميان مؤمنان و منافقان، بوسيله «ما هم منكم و لا انتم منهم» فرق گذارده است.
بيشتر مفسران گويند: در باره منافقان نازل شده و علت اينكه در خطاب آنها را با مؤمنان جمع كرده، اين است كه ميانشان علاقه نوعى و نسبى وجود دارد و- بخاطر وجود علاقه ايمانى نيست. جبايى همين را اختيار كرده است.
مقصود
چون خداوند مردم را بجهاد تشويق فرمود، در صدد شرح حال كسانى كه از جهاد تخلف مىكنند، برآمده، فرمود:
وَ إِنَّ مِنْكُمْ: مؤمنان را مخاطب مىسازد، سپس منافقان را به ايشان اضافه كرده، مىفرمايد:
لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ: منظور اين است كه منافقان بر حسب ظاهر يا بر حسب حكم شرع به محفوظ بودن خون ايشان و جواز زناشويى و ارث، از شما هستند و بقولى منظور اين است كه: آنها در عداد شما و از شما هستند. يعنى از شما كسانى هستند كه از خارج شدن با پيامبر براى جنگ سستى و كندى مىكنند.
فَإِنْ أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ: اگر در جنگ بشما مصيبتى رسيد و كشته شديد يا شكست خورديد، از روى شماتت و خوشحالى از تخلف خود گويد:
قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً: خداوند بمن انعام كرد كه با ايشان در ميدان جنگ، حاضر نبودم كه مثل آنها دچار كشته شدن يا شكست گردم.
امام صادق (ع) فرمود: «اگر همه اهل آسمانها و زمين بگويند خداوند بما لطف كرد كه در جنگ با پيامبر نبوديم، مشرك خواهند شد» وَ لَئِنْ أَصابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ: و اگر فتح كنيد يا غنيمتى بدست آوريد.
لَيَقُولَنَّ: از روى حسرت گويد: كاش با ايشان بودم.
كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ: اين جمله، معترضه است كه ميان «ليقولن» و مفعول آن «يا لَيْتَنِي ...» فاصله شده و در حقيقت ارتباط به سابق دارد و منظور اين است كه مىگويد: «خداوند بمن لطف كرد كه با ايشان نبودم گويى ميان شما و او مودتى نبوده است» يعنى شما را در جنگ با دشمن يارى نمىكند و پيمانهايى كه ميان شما هست، زير پا مىگذارد. اين نظر از ابو على جبايى است.
برخى گفتهاند: اين جمله معترضه در حقيقت به جمله:
«يا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً» بستگى دارد يعنى: كاش با ايشان بودم و از غنيمت بهرهاى مىبردم، گويا ميان شما و او مودتى نيست و آرزوى حضور در ميدان جنگ، براى كمك و يارى شما نيست، بلكه بمنظور منافع شخصى است.
برخى گفتهاند: در اين كلام تقديم و تاخيرى وجود ندارد و همه اجزاى آن در جاى خود ذكر شدهاند و مقصود اين است: اگر نفعى بشما برسد. اين شخص متخلف مثل كسى كه ميان شما و او مودتى نيست، سخن مىگويد، گويا با شما پيمان ايمان نبسته و نسبت بشما اظهار دوستى نكرده است. آرزو مىكند كه از غنيمت جنگى استفاده كند بدون اينكه در جنگ حضور يافته باشد و اين، سخن مؤمنان مخلص نيست بنا- بر اين در صورت پيروزى سپاه اسلام از تخلف خود پشيمان گشته، آرزو مىكند كه با آنها حركت مىكردند و از غنيمتها استفاده مىكردند و اين نشان دوستى نيست. بنا بر اين معنى، جمله «كَأَنْ لَمْ تَكُنْ» در محل نصب و حال است، ابو على جبايى گويد: اين جمله، حكايت از منافقان است كه كسانى را كه از جنگ بازداشته بودند، مخاطب ساخته، مىگفتند: مثل اينكه ميان شما و محمد (ص) دوستى نبود كه با او بجنگ رويد و از غنيمتها استفاده كنيد. مقصودشان اين بود كه آنها را با پيامبر دشمن سازند. از اينرو تخلف كننده از جنگ، مىگفت: كاش در جنگ همراه آنها بودم و با به دست آوردن غنيمت، رستگارى نصيبم مىشد.
بيان آيه 74
لغت
يشرون: از شراء بمعناى فروختن و اشتراء بمعنى خريدن، يزيد بن مفرغ گويد:
و شريت برداً ليتى من بعد برد كنت هامه
يعنى: برد را فروختم كه كاش پس از فروختن او مرده بودم (برد نام غلام او بوده)
اعراب
فيقتل او يغلب: عطف است بر «يقاتل».
فسوف نؤتيه: جواب شرط.
مقصود
چون در آيههاى پيش خداوند از حال مردمى خبر داد كه از جنگ دنبال مىمانند يا مؤمنان را از آن باز مىدارند، در اين آيه تشويق به جهاد كرده. مىفرمايد:
فَلْيُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ: در اينجا فعل امر بكار برده و فعل امر مقتضى وجوب است، بنا بر اين مقصود اين است كه: بايد در راه دين خدا جهاد كنند.
الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ: كسانى كه زندگانى اين جهان فانى را به زندگانى جاودانى سراى ديگر مىفروشند. ممكن است مقصود اين باشد كه: زندگى دنيا را به نعمتهاى آخرت مىفروشند، يعنى: از آنجا كه تصميم بر جهاد دارند، جان و مال خود را در راه خدا بذل مىكنند و در مقابل آخرت، آنها را مىفروشند و با آخرت مبادله مىكنند.
وَ مَنْ يُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ: كسى كه در راه دين خدا و بقولى در طاعت پروردگار جهاد كند و جان و مال خود را در راه تحصيل خشنودى پروردگار بدهد.
فَيُقْتَلْ: پس كشته شود و به درجه رفيع شهادت نائل آيد.
أَوْ يَغْلِبْ: يا بر دشمن پيروز گردد.
در اينجا تشويق بر جهاد مىكند، گويى مىگويد: مجاهد به يكى از دو خير، رستگار مىگردد، چه غالب شود، چه مغلوب! فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً: بزودى چند برابر عمل به او عطا مىكنيم و بقولى يعنى: ثوابى دايم كه رنج و ناراحتى ندارد، به او مىدهيم.
[سوره النساء (4): آيات 75 تا 76]
وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً (75) الَّذِينَ آمَنُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِياءَ الشَّيْطانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً (76)
ترجمه
چه عذرى داريد كه در راه خدا و مردان و زنان و كودكان ناتوان نمىجنگيد.
آنانى كه مىگويند: پروردگارا ما را از اين قريه كه اهلش ستمكارند خارج گردان و براى ما از پيش خود سرپرستى قرار ده و براى ما از پيش خود يارى كنندهاى قرار ده.
ترجمه
آنان كه ايمان آوردهاند، در راه خدا مىجنگند و آنان كه كافر شدند در راه شيطان مىجنگند پس با دوستان شيطان بجنگيد كه نيرنگ شيطان ضعيف است.
بيان آيه 75
لغت
ولدان: جمع ولد. كلماتى كه بر اين وزن هستند بيشتر بر وزن «فعال» جمع بسته مىشوند، مثل: جبل، جبال و مثل: جمل، جمال و گاهى بر وزن «فعلان» مثل:
ولدان، و مثل: خرب، خربان و مثل: برق، برقان و ...
اعراب
ما: اسم استفهام، مبتدا لا تُقاتِلُونَ: محلا منصوب و حال يعنى: «اى شيئى لكم تاركين للقتال» و المستضعفين: مجرور و عطف بر «فى سبيل اللَّه» مبرد گويد: عطف است بر «اللَّه» الظالم: صفت قريه است لكن در حقيقت صفت براى اهل قريه است و چون بمنزله فعل است، صفت بودن آن از قريه- كه مؤنث است- مانعى ندارد. اين موضوع در صفت تفضيل كه بمنزله فعل نيست، غير جايز است بنا بر اين نمىگوييم: «مررت برجل خير منه ابوه» كه خير صفت «ابو» است نه «رجل»
مقصود
در اين آيه خداوند ترغيب مىكند كه ناتوانان را نجات بدهند، از اينرو مىفرمايد:
وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ: چه عذرى داريد كه در راه اطاعت خدا و عزت بخشيدن دينش جهاد نمىكنيد، در حالى كه همه اسبابى كه جهاد را لازم مىسازند، فراهم شدهاند؟
وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ: و در راه يارى اشخاص ناتوان و بقولى در راه عزت بخشيدن و دفاع از آنان، چرا جنگ نمىكنيد؟
مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ: اشخاص ناتوان عبارتند از مردان و زنان و اطفال.
گفته شده است كه: منظور آنهايى است كه در مكه باقى مانده بودند و نمىتوانستند هجرت كنند. سلمة بن هشام، وليد بن وليد، عياش بن ابى ربيعه و ابو جندل بن سهيل از آنان بودند. آنان از خداوند مسألت مىكردند كه آنها را از دست مشركين خلاص كند و از مكه خارج گرداند.
الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها: آنها كسانى هستند كه در دعاى خود مىگويند: پروردگارا خارج شدن ما را از شهر مكه كه مردمش ستمكارند، آسان گردان. چنان كه از ابن عباس و حسن و سدى و ... است.
منظور از ستمكارى اهل مكه، اين است كه آنان مردم مؤمن را در راه دين دچار فتنه و گرفتارى كردند و آنها را از هجرت مانع شدند.
وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا: مىگفتند: به الطاف بيكران خويش از جانب خودت سرورى بفرست كه ما را كفايت كند و از دست ستمكاران خلاص گرداند.
وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً: كسى كه ما را در برابر ستمكاران يارى كند، براى ما بفرست.
سرانجام دعاى ايشان مستجاب شد. پس از فتح مكه، خداوند پيامبر گرامى خود را سرور ايشان گردانيد و او «عتاب بن اسيد» را آستاندار مكه ساخت و او ايشان را يارى كرد و حق ضعيف را از زورمندان گرفت و از بركت فريادرسى خداوند از آنهايى كه قبلا به آنها ظلم مىكردند، عزيزتر شدند.
اين آيه، ارزش دعا را روشن مىكند و گفته كسانى را كه مىگويند: انسان از دعا فايدهاى نمىگيرد، باطل مىسازد، زيرا از يك طرف خداوند دعاى ايشان را حكايت مىكند و از طرف ديگر استجابت دعاى ايشان را. و اگر دعا اثرى نداشت، ذكر آن در اينجا بىفايده بود.
بيان آيه 76
لغت
طاغوت: شرح آن گذشت كيد: كوشش در فساد از راه حيله و كائد: حيلهگرى كه مىخواهد ضررى برساند.
مقصود
مجاهدان را تشجيع و براى امر مقدس جهاد، ترغيب كرده، مىفرمايد:
الَّذِينَ آمَنُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ: مردم مؤمن در اطاعت خداوند و يارى دين و بالا بردن كلمه خدا و طلب خشنودى او جهاد مىكنند. بدون اينكه خودخواهى يا خودستايى يا طمع غنيمت داشته باشند.
وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ: كافران در طريق طاعت قدرتهاى طاغى و سركش، مىجنگند.
فَقاتِلُوا أَوْلِياءَ الشَّيْطانِ: پس با دوستان شيطان جهاد كنيد. يعنى با همه كافران جهاد كنيد اين جمله مؤيد قول كسى است كه «طاغوت» را همان شيطان مىداند.
إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً: نيرنگ شيطان در همه حال و در همه وقت، ضعيف است و چنين نيست كه گاهى ضعيف باشد و گاهى ضعيف نباشد. آوردن «كان» در جمله نيز براى تاكيد همين معنى است.
جبايى گويد: خداوند، نيرنگ شيطان را به ضعف توصيف كرد، با اضافه به اينكه يارى او شامل حال مؤمنان خواهد بود.
حسن گويد: ضعف نيرنگ شيطان بخاطر اين است كه خداوند خبر داد كه:
بزودى مؤمنان را بر اولياى شيطان غالب مىگرداند.
برخى گفتهاند: ضعف نيرنگ شيطان، بواسطه اين است كه: انگيزه ياران شيطان نسبت به جنگ ضعيف است، زيرا بصيرتى در كار خود ندارند و جنگ آنها بواسطه شبههاى است كه در كار دين دارند، در حالى كه مؤمنان، جنگشان از روى ايمان و دليل قاطع و منطق صحيح است
[سوره النساء (4): آيه 77]
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلاً (77)
ترجمه
آيا نديدى كسانى را كه در مكه به ايشان گفته شد دستهايتان را نگه داريد و نماز بپاى داريد و زكات بدهيد و چون در مدينه جنگ بر ايشان واجب شد، در اين وقت گروهى از آنان همانطورى كه از خداوند ترس دارند يا شديدتر، از مردم مىترسند و مىگويند: پروردگارا: براى چه جنگ را بر ما واجب كردى، چرا ما را تا مدتى نزديك تا وقت مرگ. مهلت ندادى؟! بگو متاع دنيا اندك و آخرت براى اهل تقوى بهتر است و باندازه پشيزى ظلم نمىشويد.
بيان آيه 77
قرائت
لا يظلمون: بقرائت مكى و كوفى- بجز عاصم- به ياء و بقرائت ديگران به تاست. قرائت يا به صيغه غايب و ضمير آن به «الذين قيل لهم» برمىگردد و قرائت تا به صيغه خطاب و همه افراد مسلمين را مخاطب مىسازد.
اعراب
إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ: «اذا» ظرف مكان و مثل «فاء» جمله را به شرط پيوند مىدهد بنا بر اين عامل نصب آن «يخشون» است.
كَخَشْيَةِ اللَّهِ: محلا منصوب از مصدر محذوف يعنى «خشية كخشية اللَّه».
أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً: عطف بر «كَخَشْيَةِ اللَّهِ». خشية تميز است.
لولا: حرف تحضيض و ترغيب. اين كلمه فقط بر سر فعل مىآيد.
شان نزول
كلبى گويد: اين آيه در باره عبد الرحمن بن عوف زهرى و مقداد بن اسود كندى و قدامة بن مظعون جمحى و سعد بن ابى وقاص نازل شد كه از مشركين مكه، پيش از مهاجرت آزارى شديد مىديدند و پيش پيامبر گرامى اسلام شكايت مىكردند و از آن بزرگوار اجازه جنگ مىخواستند تا انتقام آزارهاى مشركان را بگيرند ولى همين كه فرمان جنگ «بدر» صادر شد، اجراى اين فرمان براى برخى از آنان ناگوار آمد، از اينرو آيه نازل شد.
مقصود
سپس به ذكر جنگ و كسانى كه از آن كراهت دارند، پرداخته، مىفرمايد:
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ: آيا نديدى كسانى را كه در مكه به آنها گفته مىشد: از جنگ با كفار خوددارى كنيد كه چنين ماموريتى نداريد؟.
وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ: شما نماز را بپاى داريد و زكات را بدهيد.
فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ: همين كه در مدينه جنگ بر آنها واجب شد، إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ: گروهى از آنان از جنگ با مردم مىترسند چنان كه از مرگ مىترسند، و بقولى: مىترسند كه از دست مردم كشته شوند همانطورى كه از مرگ خدايى مىترسند بنا بقولى ديگر از كيفر مردم مىترسند، همانطورى كه از كيفر خدا مىترسند.
أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً: برخى گفتهاند: «او» بمعناى واو است يعنى: و بيشتر هم مىترسند. برخى گفتهاند: «او» براى اين است كه مطلب براى مخاطب پوشيده بماند و معلوم نشود كه آنها از خدا بيشتر مىترسند يا از مردم. در سوره بقره ذيل «أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً» (آيه 74) وجوهى كه محتمل است ذكر كردهايم.
وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ: و گفتند: پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب ساختى. حسن مىگويد: اين جمله را بخاطر كراهتى كه از امر خدا داشتند، نگفتند بلكه بواسطه ترسى كه بر آنها مستولى شده بود، گفتند و اين طبيعى بشر است. ممكن است اين جمله در حقيقت، سؤالى براى فهميدن باشد نه براى انكار كردن و سؤالشان بخاطر اين بود كه به دنيا دل بسته بودند و نعمتهاى آنها را ترجيح مىدادند. در هر صورت، اگر اين مطلب را نمىگفتند، بهتر بود.
لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ. چرا ما را مهلت ندادى كه به مرگ خويش جان بدهيم و طعمه شمشير دشمنان نشويم؟! سپس خداوند اعلام مىكند كه دنيا با همه منافع و زرق و برقى كه دارد، در برابر آخرت اندك است و مىفرمايد.
قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ. اى محمد، به اينان بگو. منافع دنيا كه مورد تمتع انسان است، باقى نمىماند.
وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلًا. و آخرت براى اهل تقوى بهتر است.
ابن عباس گويد. «فتيل» چركى است كه انسان ميان انگشتان فتيله كند و بدور اندازد يعنى شما به اندازه اين مقدار ناچيز هم ظلم نمىبينيد تا چه رسد به بيشتر از آن! برخى گفتهاند. «فتيل» آن رشتهاى است كه در شكاف هسته قرار دارد.
[سوره النساء (4): آيات 78 تا 79]
أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً (78) ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً (79)
ترجمه
هر جا باشيد، مرگ شما را فرا مىگيرد، اگر چه در برجهاى محكم و مرتفع باشيد و اگر بآنها نيكى برسد، گويند: از جانب خداست و اگر به آنها بدى برسد گويند:
از جانب تست. بگو: همه از جانب خداست پس شان اين مردم چيست كه از فهم حديث قرآن دورند؟! هر نيكى بتو رسد، از جانب خدا و هر بدى بتو رسد از خود تست و ترا براى مردم بعنوان رسالت فرستادهايم و گواهى خداوند كافى است.
بيان آيه 78
قرائت
روايت شده است كه طلحة بن سليمان كه از قراى غير معروف است «يدرككم الموت» را برفع خوانده است. اگر چه اين قرائت ضعيف است لكن وجهى هم دارد و آن اين است كه از «يدرككم» فاء حذف شده باشد. نظير:
من يفعل الحسنات اللَّه يشكرها و الشر بالشر عند اللَّه مثلان
كه «فاللَّه يشكرها» بوده است. يعنى كسى كه كارهاى نيكو انجام دهد، خداوند پاداش آنها را مىدهد و پاداش بدى پيش خدا مثل بدى است.
لغت
بروج: جمع برج، اصل اين كلمه بمعناى ظاهر شدن است مثل: «تبرجت المراة» يعنى زن محاسن خود را آشكار كرد. برج: گشادى چشم و آشكارى آن است و علت اينكه به بارو، برج گفتهاند، ظهور و آشكارى آن است.
مشيدة: بنايى كه با گچ تزيين شده. شيد: گچ. شيد: بلند كردن ساختمان.
علت اينكه به گچ، شيد گفته مىشود اين است كه وسيله بلندى ساختمان مىشود.
فقه: فهم. فقيه: دانا و در اصطلاح، داناى بعلم دين. تفقه: آموختن فقه.
اعراب
اين: متضمن معناى شرط، خواه با ما همراه باشد يا همراه نباشد. اين كلمه بمعناى «هر جا» و براى استغراق اماكن است. همانطورى كه «متى» بمعناى «هر جا» و براى استغراق ازمنه است. علت اينكه در اينجا «اينما» متصل نوشته مىشود و در «أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَدْعُونَ» (سوره اعراف 37) جدا نوشته مىشود اين است كه «ما» زائده است و بهمين جهت از «اين» جدا نوشته شده است.
مال هؤلاء: بقدرى اين استعمال زياد شده كه توهم كردهاند «ل» متصل به «ما» و هر دو يك حرف هستند و آن را از ما بعد خود جدا نوشتهاند. وقف بر لام جايز نيست كه حرف جر است.
مقصود
سپس خداوند متعال، آنها را مخاطب ساخته، مىفرمايد:
أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ: در هر جا باشيد، مرگ بر شما نازل مىشود و گريبان شما را مىگيرد.
وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ: اگر چه در برجهاى محكم باشيد.
1- مجاهد و قتاده و ابن جريج گويند: منظور از برجها، قصرهاست.
2- سدى و ربيع گويند: منظور برجهايى است كه در آسمان بنا شده باشند.
3- برخى گفتهاند: منظور برجهاى آسمانى است (كه خورشيد در آنها قرار مىگيرد و دوازدهتاست) 4- جبايى گويد: منظور خانههايى است كه بر حصارهاى مستحكم بنا شدهاند.
5- ابن عباس گويد: منظور حصارها و قلعههاست.
اين پنج عقيده در باره بروج است. در باره «مشيده» نيز اقوالى است:
1- عكرمه گويد: بمعناى گچكارى شده است 2- ابو عبيده گويد: بمعناى تزيين شده است 3- زجاج گويد: بمعناى مرتفع و بلند است.
وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ اگر: نيكى به آنها برسد، گويند از جانب خداوند است.
در باره كسانى كه اين گفتار از ايشان، نقل شده، اختلاف است:
1- زجاج و فراء گويند: آنها يهود بودهاند كه مىگفتند: از روزى كه اين مرد بشهر ما وارد شد، مزرعهها و ميوههاى ما دچار نقص شدهاند. پس مقصود اينست كه اگر به فراوانى نعمت، برسند مىگويند: از جانب خداست و اگر دچار قحطى و خشكسالى شوند، مىگويند: از شومى محمد (ص) است چنانچه در باره قوم موسى است كه «وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسى وَ مَنْ مَعَهُ.» (سوره اعراف 131 يعنى اگر چيز ناگوارى بآنها مىرسيد. موسى و همراهانش را به فال بد مىگرفتند) بلخى و جبايى هم اين مطلب را ذكر كردهاند و از حسن و ابن زيد نيز روايت شده است.
2- از ابن عباس و قتاده، روايت شده است كه: آنها عبد اللَّه بن ابى و يارانش بودند كه در روز «احد» از جنگ، تخلف كردند و به آنهايى كه در ميدان جنگ كشته شده بودند: گفتند: «لَوْ كانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا» (سوره عمران 156 يعنى: اگر پيش ما بودند، نمىمردند و كشته نمىشدند. پس مقصود اين است كه: اگر ظفر و غنيمتى به آنها برسد، گويند: از جانب خداست و اگر ناراحتى و شكستى دامنگيرشان شود، به محمد (ص) گويند: از بدى تدبير تست.
3- برخى گفتهاند: هم شامل يهود مىشود و هم شامل منافقان و همين صحيحتر است.
4- برخى هم گفتهاند: حكايت از حال كسانى است كه ذكر آنها در آيه پيش گذشت و اعتراض مىكردند كه: پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب ساختى. بنا بر اين مقصود اين است كه اگر به اينها خيرى برسد، گويند: از جانب خداست.
وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ: اگر بدى به آنها برسد، گويند: از جانب تست.
ابن عباس و قتاده گويند: «حسنه و سيئه» هر چيزى است كه در آشكار و نهان به انسان برسد و بمعناى سختى و آسايش، نعمت و مصيبت و فراوانى نعمت و قحطى است.
حسن و ابن زيد گويند: منظور از سيئة، كشته شدن و شكست و منظور از حسنه، پيروزى و غنيمت است.
قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ: اى محمد (ص) به ايشان بگو: مرگ و زندگى و فراوانى و قحطى همه از جانب خداوند و به قضا و قدر اوست و هيچكس قادر بر رد قضا و قدر او نيست.
او مردم را به اين پيشآمدها مبتلا مىكند تا به سبب شكر بر نعمت و صبر و بلا در معرض پاداش او قرار گيرند.
فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ: شان اين منافقان چيست؟
لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً: كه بفهم معناى قرآن نزديك نيستند زيرا بواسطه اعراض از قرآن و كفر، از آن دور شدهاند.
برخى گفتهاند: يعنى حقيقت آنچه خداوند خبر مىدهد كه همه چيز از جانب اوست، درك نمىكنند.
بيان آيه 79
اعراب
رسولا: منصوب به «ارسلناك» و ذكر آن براى تاكيد است زيرا خود «ارسلناك» دلالت دارد بر اينكه او رسول است.
شهيدا: تميز. معناى «من» در «من حسنة و من سيئة» بيان معناى «ما» است و اگر مىگفت: «ان اصابك من حسنة فمن اللَّه» حرف «من» زايد بود و معنايى نداشت.
مقصود
ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ: هر نيكى كه بتو رسد، از خداست.
1- زجاج گويد: خطاب به پيامبر و منظور امت است.
2- قتاده و جبايى گويند: خطاب به انسان است و منظور از «حسنه» نعمت دين و دنياست كه از خداوند مىباشد.
وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ: هر بدى كه به تو رسد، از خود تست.
1- ابن عباس گويد: «حسنه» غنيمت جنگ بدر و «سيئه» شكست روز احد است.
2- ابو مسلم گويد: مقصود اين است كه در جنگ بدر كوشش كردند و از خداوند اطاعت نمودند و خدا به آنها پيروزى داد و در جنگ احد، خداوند را مخالفت كردند و ميان آنها تفرقه افتاد و شكست خوردند.
3- ابو العاليه گويد: حسنه، طاعت و سيئه، معصيت است.
4- ابو العلم گويد: اين آيه، نظير «جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها» است (سوره شورى 40 يعنى جزاى بدى، بدى ديگرى است مثل آن) 5- حسن و جمعى از مفسران گويند: حسنه، نعمت و آسايش و سيئه، قحطى، بيمارى، بلا، سختىها و گرفتاريهايى است كه به سبب معصيتهايى كه مرتكب مىشوند، به آنها مىرسد. بلاها گاهى از لطف خداوند و گاهى كيفرند. علت اينكه: بلاها را «سيئه» ناميده، تنفر طبع آدمى از آنها و مجاز است و گرنه بلاها كارهايى پسنديده هستند و قبحى ندارند. بنا بر اين منظور اين است كه: صحت و سلامت و رزق و همه نعمتهاى دينى و دنيوى كه بتو مىرسند، از خدا هستند و محنتها و سختيها و دردها و مصيبتهايى كه بر اثر گناهانى كه مرتكب شدهاى بتو مىرسند از خودت هستند. چنان كه مىفرمايد:
«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» (سوره شورى 30 يعنى مصيبتهايى كه به شما مىرسند، نتيجه كردار شماست) و «فَمِنْ نَفْسِكَ» يعنى «فبذنبك» (بگناه توست) ابو القاسم بلخى آيه را اينطور تفسير مىكند: هر مصيبتى كه به انسان مكلف برسد، كفاره گناه صغيره يا كيفر گناه كبيره يا تنبيهى است كه بواسطه قصورى از او، دامنگيرش مىشود. پيامبر گرامى فرمود: هر خراشى كه بوسيله خارى پيش آيد و هر پارهشدن رگى و هر لغزش پايى از گناه است و آنچه خداوند عفو مىكند، بيشتر است» برخى گفتهاند: «فَمِنْ نَفْسِكَ» يعنى «من فعلك» (از كردار تست).
على بن عيسى گويد: آيه دلالت دارد بر اينكه خداوند رنجى متوجه انسان نمىسازد مگر از راه لطف يا كيفر، زيرا مصيبتها هر گاه همگى بر اثر گناه انسان باشند، يا كيفرند يا جنبه تاديبى دارند.
وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا: و تو را براى مردم بعنوان پيامبرى فرستاديم و اين خود حسنهاى است و مخالفت تو سيئه و زشت خواهد بود و خداوند براى شهادت، كافى است.
در معناى اتصال اين جمله به سابق گفته شده است كه: هر چه به آنها برسد از شومى گناهان ايشان است و تو پيامبرى هستى كه طاعتت طاعت خدا و معصيتت، معصيت خداست. بتو نبايد فال بد زده شود چه همه نيكىها در تست.
وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً: خداوند براى شهادت بر رسالت تو كافى است. برخى گفتهاند:
يعنى خداوند براى شهادت بر نيك و بد بندگان كافى است، بنا بر اين، هدف جمله، اين است كه مردم را به نيكى راغب سازد و از بدى بترساند.
[سوره النساء (4): آيات 80 تا 81]
مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً (80) وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلاً (81)
ترجمه
هر كه پيامبر را اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده است و هر كه روى گردان شود، ترا حافظ و نگهبان، بر ايشان نفرستادهايم و مىگويند: اطاعت مىكنيم و چون از پيش تو مىروند، گروهى از آنان غير از آنچه تو مىگويى در موقع شب مىانديشند و خداوند انديشه شبانه آنها را مىنويسد، پس از ايشان اعراض و بر خدا توكل كن و خداوند براى اعتماد جستن به او كافى است.
بيان آيه 80 و 81
قرائت
ابو عمرو و حمزه «بيت طائفة» را به ادغام تاء در طاء خوانده و ديگران تاء را ظاهر كردهاند. ادغام تاء در طاء نيكوست، زيرا هر دو از يك ناحيه ادا مىشوند. لكن ادغام طاء در تاء صحيح نيست زيرا طاء در موقع تلفظ، غليظتر و با اطباق بيشترى ادا مىشود. پس همانطورى كه ادغام حروف كم صداتر در حروف پر صداتر نيكوست، عكس آن نيز ناپسند است. كسانى كه اين دو حروف را در يكديگر ادغام نكردهاند، بخاطر جدايى آنها و اختلاف مخرج آنهاست.
لغت
مبرد گويد: تبييت، يعنى تدبير چيزى در شب، عبيدة بن هشام گويد:
اتونى فلم ارض ما بيتوا و كانوا أتونى لامر نكر
يعنى پيش من آمدند و من از آنچه شبانه تدبير كرده بودند راضى نشدم و آنها براى امر ناپسندى پيش من آمده بودند و بيوت: چيزى است كه صاحب آن براى آن بيتوته كند و تبييت: آمدن دشمن در شب. بنا بر اين اصل معناى تبييت احكام چيزى است در شب.
اعراب
فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً: جواب جزاء است به تقدير: «و من تولى فليس عليك باس لانك لم ترسل عليهم حفيظا» طاعة: مبتداست و خبر آن محذوف است يا خبرى است كه مبتداى آن حذف شده يعنى: «عندنا طاعة» يا «امرنا طاعة» اگر به تقدير: «تطيع طاعة» منصوب شود جايز است.
مقصود
سپس خداوند مردم را بطاعت پيامبر ترغيب كرده، مىفرمايد:
مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ: هر كس طاعت پيامبر كند، طاعت خدا كرده است، زيرا اگر چه بواسطه اينكه با اراده پيامبر موافقت كرده، طاعت پيامبر كرده است، لكن در حقيقت اطاعت خدا كرده، زيرا مطابق امر و اراده اوست. البته يك امر از دو امر نيست چنان كه يك فعل از دو فاعل نيست.
وَ مَنْ تَوَلَّى: هر كس اعراض كند و اطاعت نكند.
فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً: ابن زيد گويد: يعنى ترا نفرستادهايم كه آنها را از اعراض حفظ كنى و با سلام مجبور سازى وى گويد: بنا بر اين، بايد اين مطلب مربوط به آغاز بعثت پيامبر باشد، چنان كه در جاى ديگر مىفرمايد: «إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلاغُ» (سوره شورى 48 يعنى تنها بر تو رسانيدن است) سپس بعداً امر بجهاد مىكند.
برخى گفتهاند: يعنى ترا نفرستادهايم كه آنها را از ارتكاب معصيت حفظ كنى.
اين آيه، خاطر پيامبر را نسبت به روىگردان بودن مردم، تسلى مىدهد و در عين حال شان پيامبر را بزرگ شمرده، مىگويد: طاعت او طاعت خداست.
پس از آن اين مطلب را بيان مىكند كه منافقان، بظاهر مطيع و بباطن عاصى هستند، ميفرمايد:
وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ: حسن و سدى و ضحاك گويند: يعنى منافقين مىگويند: روش ما طاعت است.
برخى گفتهاند: منظور مسلمانان است كه از آنها حكايت كرد كه از مردم مثل خدا يا شديدتر، مىترسند و اكنون از آنها حكايت مىكند كه مىگويند: امر ترا اطاعت مىكنيم.
فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ: حسن و قتاده گويند: يعنى هر گاه پيش از تو مىروند، شما را تكذيب مىكنند و شبها چيزهايى غير از آنچه شما مىگوييد، در پيش مىگيرند و مىانديشند.
ابن عباس و قتاده و سدى گويند: يعنى در شب آنچه گفتهاند تغيير مىدهند چه در دل تصميم داشتهاند كه از اوامر و نواهى تو سرپيچى كنند.
ابو عبيده و قتيبى گويند: يعنى شبها بر خلاف آنچه روزها بتو مىگويند و اظهار مىدارند، مىانديشند.
وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ: و خداوند تدبيرهاى خائنانه ايشان را در لوح محفوظ، ثبت مىكند تا آنها را كيفر دهد.
زجاج گويد: يعنى آنها را مىنويسد تا در قرآن بر تو نازل سازد.
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ: دستور مىدهد كه پيامبر از آنها اعراض كند و به آنها كارى نداشته باشد و كار آنها را مخفى و پوشيده بدارد تا اسلام، استقرار يابد.
وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ: و كار خود را بخدا واگذار و به او اعتماد كن.
وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا: خداوند براى حفظ تدبيرى كه به او واگذار مىكنى، كافى است.
- درصورت خراب بودن تصویر متن ارائه شده و یا وجود ایرادات ویراستاری و فنی لطفا در بخش نظرات ما را آگاه کنید .
- از افزودن نظر با کلمات انگلیسی (فنگلیش) بپرهیزید .
- از توهین به قومیت ها و افراد در نظرات اجتناب کنید .
- نظرات تبلیغاتی منتشر نخواهد شد .